تاریخچه دزفول

براساس کتاب شهرهای ایران نوشته ایرج افشار دزفول شهری است که قدمت تاریخی آن به چندین هزار سال پیش می‌رسد.

«دزپل» یا «دژپل» را در اصطلاح محلی دزفیل و دسفیل گویند و مُعرب آن دزفول است. دزفول در زمان ساسانیان همزمان با ساختن پل در کنار آن بر روی دز به منظور برقراری ارتباط بین پایتخت جدید یعنی جندی شاپور و شوشتر بنا شده‌است. دز به معنی قلعه می‌باشد و احتمالا نام دزفول یا دزیل از نام همان پل مشتق شده‌است. به گفته حمدالله مستوفی در معجم البلدان نام دزفول عربی شدة واژه «دژپل» است که خود متشکل از دو واژه «دژ» و «پل» می‌باشد. دزفول در گویش محلی به نام‌های دسویل (desvil) دٍزفیل (dezfil)، دسپیل (despil) و دٍسفیل (desfil) نیز خوانده می‌شود. یکی از نام‌های دزفول اندامش بوده‌است و نام اندیمشک (صالح آباد سابق) از این نام مشتق شده‌است.

شهر دزفول در روی تپه‌ای به ارتفاع ۲۱۰ متر از رودخانه بنا شده و سرداب‌های عمیق دارد. مردم ساکن جندیشاپور پس از ویرانی این شهر توسط الوار به کناره رود دز مهاجرت کردند و بنای شهر دزفول کنونی را پایه ریزی کردند. دزفول از هجوم مغول محفوظ ماند . در طول تاریخ بعد از اسلام دزفول گاهی آباد و گاهی ویران گردید اما پیشرفت واقعی آن همزمان با بنای سد دز (سد محمد رضا شاه سابق) توسط ایتالیایی‌ها در ۳۰ سال اخیر به وجود آمد. این شهرستان در طول جنگ ایران و عراق آسیب‌های زیادی دید اما پس از جنگ بازسازی شده‌است.

دزفول، میراث‌دار تمدن باستان

وجود سوابق درخشان تاریخی و قرار گرفتن در سرزمینی که مهد تمدن‌ها و فرهنگ‌های متفاوت در پهنه تجربیات پر فراز و نشیب این دیار بوده است، دستاوردهایی ارزشمند و گرانبها در گستره میراث فرهنگی چند هزار ساله به همراه داشته است. از قدیمی‌ترین این آثار می‌توان «تپه‌های چغامیش» را که مجموعه‌ای از چند تپه کوچک و بزرگ در 40 کیلومتری جنوب شرقی دزفول است، نام برد که با حفظ و حراست از گنجینه‌ای کهن و نفیس در سینه مملو از مهر خود ، سندی ارزشمند از تمدن دیرینه ایران باستان بر جهانیان عرضه نموده است.

پل قدیمی دزفول

این پل که دو منطقه غربی و شرقی دزفول را بهم متصل می‌سازد و در حقیقت رابط راه دزفول - اندیمشک می‌باشد، بر پایه‌های پل قدیمی ساسانی بنا شده است. و به روزگار عضدالدوله دیلمی و به دوران صفویه و در عصر قاجاریه نیز تعمیر و ترمیم گردیده است.

جرج کرزن در مورد پل قدبم دزفول می‌نویسد:

در حدود غربی خاک بختیاری و حوزه نهایی آب دز، شهر جالب توجه دزفول واقع گردیده است (دزفول- دزپل). این نام به واسطه پل باشکوه مجاور آنست که بدون شک بدوره ساسانیان متعلق است. قسمت زیرین این پل از سنگ است و قسمت فوقانی که آجری است ظاهراً قدیمی تر می‌نماید، 430 یارد طول و بیست و دو طاق به شکل و اندازه مختلف دارد.

در طرف سرچشمه رودخانه چند آسیاب بر صخره‌ها ساخته‌اند که بوسیله پلهای سست بنیاد با سنگ‌فرش بهم مربوط شده است، این آسیابها به وسیله جریان رودخانه کار می‌کنند و منظره‌ای دیدنی دارند.

چغامیش

در جلگه‌ای که آبادی‌های شاه‌آباد در شمال و شلگهی در غرب و کهنک در شمال شرقی و دولتی و جلیعه در جنوب آن واقعند و در میان دشتی وسیع (40 کیلومتری جنوب شرقی دزفول) چند تپه گلی به نام چغامیش قرار گرفته‌است. تپه‌ها مرکبند از یک تپه بزرگ و نسبتاً مرتفع و چند تپه کوچک که در جنوب و جنوب غرب آن واقعند.

چغامیش پوشیده از کوزه شکسته‌های فراوانی بود که پس از اولین مطالعه و بررسی روشن شد از عهد پیش از خط باقی مانده‌اند.

کاوشگری‌هایی که از سال 1961 تا 1966 میلادی توسط موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو انجام گرفت نشان داد که چغامیش شهری از دوران پیش از اختراع خط است و قدمت آن به حدود سی‌ و چهار قرن پیش از میلاد می‌رسد.

پل رودخانه کرخه

این پل که به نامهای «پل نادری» و «پی پل» هم نامیده می‌شود،‌ مقابل پاسگاه ژاندارمری کرخه و در شمال پل آهنی و جدید دزفول قرار گرفته است. این بنا در جاده دهلران قرار دارد و آثار یک دهانه، یک پایه قطور به عنوان پایه پل با ملاط گچ و تخته سنگهای تراشیده و چند دیواره که طاق پل را تشکیل می‌داده است، در این محل وجود دارد. اهمیت تاریخی آن به خاطر ارتباط غیر قابل تردیدی است که با آثار«ایوان کرخه» داشته است. گمان می‌رود که محلی برای تأسیسات ارتباطی منطقه شمالی و سرچشمه‌های «رود کرخه» با «ایوان کرخه» بوده است.

اتاق آقامیر

در کوچه آقامیر درخیابان طالقانی دزفول، یک ساختمان نیمه ویران به نام اتاق آقامیر یا منزل آقامیر و یا محل آقامیر باقی مانده است و پس از گذراندن سابات‌ها ( سعباتها) و دالان‌های پیچ در پیچ در نزدیکی «قمش سر به تاق آقامیر» این عمارت ویرانه با نقش و نگار در و دیوار شکسته وجود دارد. طول ضلع غربی عمارت 30/12 متر و عرض جبهه ایوان ورودی 5 متر است. این ایوان با پنج طاق رومی محدب و پنج طاق رومی مقعر که پشت سرهم قرار گرفته‌اند سقف بندی شده است. در این ایوان و بر دیوارهای آن نقاشی‌های اسلیمی زیبایی با زمینه قهوه‌ای و نقوش سفید خودنمایی می‌کند و در مرتبه دوم عمارت که گوشواره مانند است از انواع همین نقوش نفیس هنوز باقی مانده است. بنا،‌ نوسازی و تعمیر شده است و دارای یک اتاق با طاق رومی و سه دهانه ورودی به اتاقهای گچین و طاقچه‌ها است. در سمت چپ، اتاق به صورت دهانه یا قوسی رومی در آمده و دو طبقه است. دو قطعه گچ‌بری که بر دیوار جنوبی اتاق طبقه دوم باقی مانده، دارای نقش اسلیمی و زیبایی می‌باشد.

در فاصله کمی از این بنا، قمش آقامیراست که آب انباری است با پله‌کانی که از چندین متر پایین‌تر از سطح زمین، آب را از مجرای زیرزمینی بالا می‌آورده‌اند و دارای طاق و پلکانی بوده و آنرا در لهجه دزفول«قمش» می‌خوانند. از این قمش‌ها در دزفول هنوز آثار تعدادی باقی و از آن جمله قمش آمهدی است.

مقداری دور‌تر از اتاق آقامیر بنای «شوادون» آقامیر قرار دارند. شوادون در لهجه دزفولی و شوشتری به معنی شبستان است و از دیر باز مرسوم بوده که برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان در درون سردابه‌هایی عمیق که از تابش آفتاب محفوظ بوده است، ساعات گرم روز را می‌گذرانیده‌اند، بدیهی است استفاده از این سردابه‌ها یا شوادون‌ها ضرورت زندگی ساکنین این منطقه بوده و به تناسب مکنت و ثروت و تفنن و تشخص صاحبان خانه‌ها در ساختمان آنها ذوق و ظرافت و سلیقه و هنرهای معماری و تزئینی بکار می‌رفته است که از نمونه‌های مشخص این شوادون‌های زیبا را می‌توان شوادون آقامیر که اکنون مخروبه است و شوادون منزل مهدوی نزدیک بقعه شاه رکن‌الدین را مثال زد.

حمام وزیر

در خیابان سی‌متری شریعتی نزدیک پل جدید دزفول و نزدیک به «اسیوهای رعنا» در کوچه باریکو، حمام وزیر واقع است. در رخت‌کن حمام فعلاً دو ستون سنگی با تراش مارپیچی باقی مانده است یکی به قطر 20/1 متر و ارتفاع 80/1 متر که در 92 سانتی‌متری بریده شده و یا شکسته شده و دوباره متصل گردیده است. سر ستون به ابعاد 65*65*65 سانتی متر می‌باشد و آثار دو سرستون در بدنه شمالی ایوان رخت‌کن حمام باقی مانده است. سقف ستونها و سقف ایوان رخت‌کن دارای چهار طاق رومی بلند، دو قسمت اصلی و یک ایوان شاه نشین با سقف طاق رومی و بر گرداگرد پایه‌های سقف یکی از ستونها، لچکی‌های هندسی منظم گچی جلب توجه می‌کند.

در اول کوچه باریکو نزدیک به حمام وزیر چهار قطعه ستون سنگی شکسته و دو قطعه ستون سنگی یا پایه آن با نقش مارپیچی ظریف فرو افتاده که از حمام وزیر خارج کرده‌اند.

حمام کرناسیون

در کنار رود دز شهر دزفول و در محله قدیمی کرناسیون قرار دارد که با وجود تعمیرات مکرر، اسلوب بنا قدیمی است و دارای رخت‌کن و صحن و ایوان تکراری مقعر و محدب است.

حمام شاهركن الدین - آثار تاریخی دزفول

حمام شاهركن الدین كه از بناهای كه از بناهای تاریخی دوره صفوی می باشد در مركز محله ای با همین نام و در میان مجموعه ای فرهنگی مذهبی شامل مسجد، مدرسه علمیه و بقعه شاهركن الدین ، واقع است. این حمام همچون دیگر حمام های عمومی عهد قدیم ، شامل سربینه ، میان در گرمخانه آتشدان و ... می باشد .آب حمام از چاه موجود در بقعه شاهركن الدین تأمین می گردیده و در حوض هایی كه در پشت نام حمام واقع است ذخیره می شده است . سربینه حمام كه به شكل هشت ضلعی می باشد شامل ایوان هایی است كه در محل رختكن بوده و حوض هشت ضلعی زیبایی در مركز سربینه قرار دارد .

ایوان کرخه

در 20 کیلومتر شمال‌غربی ویرانه‌های شوش و تقریباً به همین فاصله در جنوب غربی شهر دزفول آثار کاخ معظمی از دوره ساسانیان، طرف راست رود کرخه پدیدار است. نام این مکان ایوان کرخه بوده و به همین اسم نیز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در میان آثار موجود بقایای باروی عظیمی دیده می‌شود که در محوطه‌ای به فاصله تقریباً سیصد متری گوشه جنوب‌شرقی، آن ساختمان طویل آجری موجود بوده که اکنون بخش عظیمی از آن از بین رفته و نیمه کمتر آن سرپا مانده است. از روی نیمه باقیمانده این کاخ ویران چنین دستگیر می‌شود که ساختمانی به طول 46 و عرض 5/14 متر بر فراز باروی شرقی این محوطه وجود داشته و با در نظر گرفتن طاق هلالی آجری و سایر مشخصات بنا معلوم می‌گردد که تالار با شکوهی را تشکیل می‌داده است که از درون آن می‌توانسته‌اند جریان آب کرخه و جلگه پهناور خوزستان را تا چندین فرسخ بنگرند.

در این کاخ آثار ساختمانی تالار بزرگ با شکوهی برجای مانده است که مخصوص اجرای مراسم درباری پادشاهان ساسانی بوده است

بند بالا رود

بر روی رودخانه دزفول که قسمتی از رود دز می‌باشد، در محلی معروف به بند بالا رود، در شمال غربی دزفول آثار سه دیوار در جبهه جنوبی و دو غرفه بر روی دیوار بدنه اصلی و دو دهنه اصلی و یک طاق فروریخته باقی مانده که به لهجه مردم دزفول «اُسیوای گله گه بولویی» خوانده می‌شود. به معنی آسیابهای گله گه بالا.

بقایای بند یا پلی که در ضلع شرقی رودخانه دز در این نقطه باقی مانده‌اند شامل یک طاق بزرگ و دو طاق کوچک است که پایه‌های آن در داخل اب رودخانه بوده و دو طاق کوچک که چنین به نظر می‌رسد که در پایه بند یا پل قرار داشته‌اند، سه ردیف پایه‌هایی که در امتداد رودخانه و در قسمت جنوبی دیده می شود با ملاطی از گچ و خاکستر و دو ردیف آجر که تکرار می‌شود و قسمتهایی از سنگ ساخته شده‌اند. در منتهی الیه سمت شرق، دیوارهای عمود بر رودخانه با سنگ تراشیده ساخته شده‌اند و هرچه به وسط رودخانه نزدیکتر می‌شود بر مقدار آجری که در بنا بکار رفته افزوده می‌گردد. این اثر بی‌شک بازمانده از دوران ساسانی است.

بنای دیگر بند بالا رود «اوسیو گله گه دومنی» یا آسیابهای گله گه پایینی می‌باشد که به فاصله حدود سیصد متر از بند بالا رود و در همان سمت رودخانه قرار دارد .

اسیوا رعنا

در غرب شهر دزفول در کنار رودخانه دز بعد از اسیوای گله گه، درست چسبیده به پهنه‌ای که اکنون پل جدید آهنین و سیمانی دزفول ساخته شده است و در محل معروف به رعنا می‌باشد.

هورمس

در کنار جاده آسفالته پایگاه هوایی، پس از پل کرخه و بعد از ویرانه‌های ایوان کرخه در سمت راست جاده به فاصله 5/2 کیلومتر از آثار ایوان کرخه ویرانه بنای آجری بلندی قرار دارد که از کنار جاده، درمیان تپه‌های گلین جلب توجه می‌کند و در فاصله ششصد متری جاده و در سمت راست جاده کرخه- دهلران واقع است.

کاروانسراهای دزفول

در شهر دزفول، از روزگار آبادانی آثار ویرانه یا نیم ویرانه‌هایی بجای مانده است که شاید به روزگار حکومت «واختشتوخان» ، در دوران صفوی بنا شده و رونق داشته‌اند.

دو کاروانسرا از بازمانده ویرانه‌های کاروانسراها و بازارها، نیمه سالم بازمانده و امروز نیز مورد استفاده پیشه‌وران و انبار داران و بازرگانان است که نام یکی افضل و نام دیگری کاروانسرای قندی است و در شهر دزفول واقعند.

آقا رودبند

رودبند نام امامزاده و محله ای در دزفول که آرامگاه این امامزاده در آن واقع است.

آقا رودبند نوه "شیخ صفی الدین اردبیلی" و پدربزرگ شاه اسماعیل صفوی بود که به "دزفول" آمده و با انجام کراماتی مردم دزفول را به آیین تشیع دعوت نمود. خواجه سلطان سید علی، مشهور به "شاه رودبند" یا "آقا رودبند"، قطب العارفن، زبدة السالکین، صاحب کشف و کرامات جلی، نسب شریفش با 22 واسطه به امام موسی کاظم (ع) می رسد.

گویش دزفولی

گویش مردم این شهرستان بسيار زيبا و جذاب است كه شباهتهايي نيزبه گويش شوشتری و تاحدی گویش بختياري دارد و اصل اين لهجه و گويش بر گرفته از فارسي پهلوي ميباشد و اين مطلب در آوا شناسي گويش دزفولي كاملا مشهود است.

آثار تاریخی

مهم‌ترین اثر تاریخی دزفول پل قدیم است که شاپور اول ساسانی به کمک اسیران رومی آن را بر روی رود دز بنا کرد که به همین دلیل به پل رومی نیز مشهور است.واين پل قدمتي قريب به 1700 سال را دارد . همچنین قلعه‌ای نیز برای حفاظت از آن عمارت کرد که اکنون در محل قدیمی آن محله‌ای به نام قلعه وجود دارد. در ساختمان بجا مانده کنونی این پل آثار معماری ساسانی و صفوی دیده می‌شود. در دوران پهلوی، به دلیل خراب شدن دهانه‌های میانی این پل، دو دهانه بتونی احداث نموده‌اند که آن را قابل تردد می‌کند.

از قدیمی‌ترین آثار تاریخی شهر می‌توان به محوطه‌های پیش از تاریخ، پل ساسانی(با ۱۴ دهانه اصلی و ۱۲ دهانه فرعی)، بافت زیبای معماری سنتی و بناهای قدیمی اشاره نمود. آسیاب‌های دزفول، مسجدجامع، بقعه متبركه سبز قبا(ع)، بازار قدیم شهر، مسجد لب خندق، بقعه شاه ابوالقاسم، مجموعه تاریخی شاه رکن‌الدین، بقعه محمدبن‌جعفرطیار، بقعه‌رودبند و خانه تیز نو(اداره میراث فرهنگی دزفول) از جمله مناطق دیدنی و تاریخی این شهرستان به شمار می‌آیند. فرآورده‌های چوبی، نمدمالی، گیوه دوزی، سبدبافی، خراطی، نازک کاری چوب از قبیل قلیان، زیرقلیان، شمعدان، چوب لباسی، نمکدان و غيره از جمله صنایع دستی مردم شهرستان دزفول به شمار می‌آید. ازدیگر صنایع این‌منطقه می‌توان ورشوسازی را نام برد.در شهرستان دزفول کارگاه‌های ورشوسازی نیز دایر است و در آن‌ها وسایل‌چای خوری و سینی و منقل تهیه می‌شود. قلم‌زنی روی طلا و نقره و زرگری‌ نیز در این شهرستان رواج دارد. مکان‌های دیدنی و تاریخی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی شهر می‌توان به محوطه‌های پیش از تاریخ، پل ساسانی(با ۱۴ دهانه اصلی و ۱۲ دهانه فرعی)، بافت‌زیبای‌معماری سنتی و بناهای قدیمی اشاره نمود. آسیاب‌های دزفول،مقبره يعقوب ليث صفاري،تپه هاي چغاميش، مسجدجامع، بقعه متبركه سبز قبا(ع)،منطقه سردشت،منطقه شهيون،منطقه ليوس،ميان كوه، بازار قدیم شهر، مسجد لب خندق، بقعه شاه ابوالقاسم، مجموعه تاریخی شاه رکن‌الدین، بقعه محمدبن‌جعفرطیار، بقعه‌رودبند و خانه تیز نو(اداره میراث فرهنگی دزفول) از جمله مناطق دیدنی و تاریخی این شهرستان به شمار می‌آیند.

زیارتگاه‌ها و آرامگاه‌ها

از اماکن مذهبی دزفول که زوار بسیاری دارد می توان به آرامگاه حزقیل نبی (Ezekial) پدر دانیال نبی يا به عبارتي "بابا حزقيل" ، بقعه امامزاده رودبند پدربزرگ شاه اسماعیل صفوی و نیز امامزاده سبزقبا برادر تنی امام رضا و همچنین بقعه محمد بن جعفر طیار شوهر ام کلثوم دختر امام علی اشاره کرد.در ضمن تعدادي امامزاده ديگر نيز د اين شهر زيبا موجود است .